پرسشنامه مسئولیت‌پذیری
(نسخه بزرگسالان)
دکتر منیره کردلو
دکتر حسین کاویانفر
معصومه بهرامی
مسئولیت‌پذیری از ویژگی‌های اصیل انسانی است که رشد و تکامل فرد و جامعه انسانی و همچنین حفاظت از طبیعت در گرو آن است. بدین صورت که از طریق مسئولیت‌پذیری رابطه انسان با خود، همنوعان و طبیعت متعادل می‌گردد (کانت[۱]،۲۰۰۰).
در میان روان‌شناسان آدلر بیشتر بر مسئولیت اجتماعی تاکید دارد. او اولین روان‌شناسی است که به ماهیت اجتماعی انسان می‌پردازد. به نظر او انسان دائما در جامعه با مردم در تماس است و مجموع این تماس‌ها، سبب پرورش حس اجتماعی و آموختن احساس مسئولیت و همکاری می‌شود. در باره مسئولیت و رابطه آن با زندگی، گلاسر معتقد است که ناخشنودی و افسردگی نتیجه عدم احساس مسئولیت است. فرد غیر مسئول نه برای خود ارزش قائل است و نه دیگران، در نتیجه خود و دیگران را آزرده می‌کند در دیدگاه روان شناسی فردی، آدلر بر ماهیت اجتماعی انسان تاکید کرده است. به اعتقاد او رفتار در یک زمینه اجتماعی رخ می‌دهد و انسان مجبور است که به ایجاد روابط متقابل بپردازد. آدلر جبرگرا نیست و به آزادی انتخاب و مسئولیت انسان در زندگی معتقد است (نعمتی،۱۳۸۷).
گلاسر در واقعیت درمانی، مسئولیت‌پذیری را توانایی برآورده کردن نیازهای شخصی در صورتی که فرد دیگران را از برآورده شدن نیازهایشان محروم نکند، معرفی می‌کند ( گلاسر[۲]، ترجمه مرتضوی، ۱۳۸۰). الیس در دیدگاه منطقی- هیجانی خود یکی از اهداف درمان را ایجاد مسئولیت در فرد می‌داند و معتقد است که برای این که فرد مسئولیت‌پذیر شود، باید بر روی شناخت او کار کرد ( سید محمدی،۱۳۸۵). مسئولیت پذیری در تعلیم و تربیت به عنوان یک اصل تربیتی معرفی شده و فرد در قبال شرایط به جای پیروی از فشارهای بیرونی از الزامات درونی تبعیت می‌کند. این پیروی از الزامات درونی را احساس مسئولیت یا احساس تکلیف می‌دانند ( احمدی آخورمه و همکاران،۱۳۹۲). این احساس مسئولیت یکی از ویژگی‌های شخصیتی انسان‌هاست که عبارت است از قابلیت پذیرش، پاسخگویی و به عهده گرفتن کاری که از کسی خواسته می‌شود و فرد حق دارد آن را بپذیرد و یا نپذیرد ( علی پور،۱۳۸۵).
معرفی
مقیاس مذکور به منظور بررسی تشخیص میزان مسئولیت‌پذیری افراد در افراد متأهل (زن و مرد) در سال ۱۳۹۵ توسط کردلو، کاویانفر و بهرامی تهیه شده است. این پرسشنامه دارای ۶۳ عبارت بوده که شامل پنج زیرمقیاس: احساس ارزشمندی، خودکنترلی، احساس تعهد، واقع‌گرایی و خودکارآمدی است. جامعه مورد مطالعه در این پژوهش، تمامی مردان و زنان منطقه ۱۴ تهران بوده است. از میان جامعه مفروض به صورت در دسترس انتخاب و روش نمونه‌گیری غیر تصادفی داوطلبانه تعداد ۲۵۰ نفر (۱۵۶ زن و ۸۴ مرد) انتخاب شدند. پس از تشریح اهداف پژوهش و جلب همکاری آزمودنی‌ها، پرسشنامه مسئولیت‌پذیری توسط بزرگسالان تکمیل شد.
در تدوین این مقیاس از مقیاس‌های مرتبط همچون سیاهه روانی کالیفرنیا (گاف،۱۹۵۷)، نگرش مسئولیت (RAS) ( کبیرنژاد و همکاران،۱۳۸۹)، پرسشنامه مسئولیت‌پذیری نوجوانان ( نعمتی، ۱۳۸۷) زیر نظر دکتر ابوالفضل کرمی و مقیاس مسئولیت‌پذیری نوجوانان در خانه و مدرسه ( کردلو،۱۳۸۷) استفاده شده است. همچنین با توجه به اینکه نعمتی در تدوین مقیاس خود از پرسشنامه‌های شخصیت MMPI، آیزنک و پرسشنامه شیوه زندگی آدلر استفاده نموده است، می‌توان نتیجه گرفت که به نوعی معیارهای مقیاس‌های مزبور در این مقیاس لحاظ شده است. در تهیه و تدوین سوالات سعی شده است تا همه سوال‌های ممکن که بتوانند خرده مقیاس مورد نظر را به نحوی جامع و مانع پوشش دهند مورد استفاده قرار گیرد، که در مراحل بعدی سؤالات کمتر مرتبط و ضعیف به روش حذفی از گردونه خارج خواهند شد تا در نهایت به شرایط مطلوب دست پیدا نماییم. عوامل کلی استخراج شده عبارت است از:
- احساس ارزشمندی ( ارزش قائل شدن برای خود و دیگران، احترام‌گذاری، خود پذیری، اعتماد، همنوایی با دیگران، مسئولانه عمل کردن، قانونمندی، توجه به نیازهای خود و دیگران، بشر دوستی، اجتماعی بودن، احترام به انتخاب‌های خود و دیگران، عدم کنترل دیگران).
- خودکنترلی ( خویشتن‌داری، درون‌نگری، کنترل آگاهانه، هشیاری، سازمان‌دهنده فعال، سبک‌های اسنادی، خود مدیریتی، هدفمندی، رهایی از کنترل‌های بیرونی).
- واقع‌گرایی ( احترام به واقعیت موجود، پذیرش واقعیت، واقع بینی، ذهن‌آگاهی، خودآگاهی، اولویت به نیازهای حال و برای آینده، گذر از گذشته).
- احساس تعهد ( متعهد عمل کردن، مسئولانه عمل کردن، امانت‌داری، دعوت به مسئولیت‌پذیری، حس وظیفه‌شناسی، اخلاقی بودن، ضمانت دادن، بلوغ و تکامل، مبارزه‌جویی، چالش‌طلبی).
- خود کارآمدی ( کارآمدی ذهنی، کارآیی، خودشکوفایی، هویت موفق، سازمان یافتگی، کفایت‌مندی، پیشرفت گرایی).
روش نمره‌گذاری
در این مقیاس به شیوه لیکرت و به صورت ۵ گزینه‌ای است که برای هر سوال کاملا موافق = ۵، موافق = ۴، تا حدی موافق =، مخالف = ۲، کاملا مخالف = ۱ اعمال می‌شود. در مورد سوالات معکوس (۴-۹-۱۳-۲۰-۳۰-۳۳-۵۰) هم نمره‌گذاری برعکس می‌شود. فرآیند نمره‌گذاری بر مبنای تعداد سوالات مشخص شده برای هر خرده مقیاس از تعداد کل سوالات مقیاس چه مثبت و چه منفی به انضمام تعداد سوالات و شماره سوالات به تفکیک مثبت و منفی در خصوص هر خرده مقیاس به شرح ذیل صورت می پذیرد:
| عوامل | تعداد گویه | سوالات مستقیم | سوالات معکوس |
| احساس ارزشمندی | ۷ | ۱-۲- ۳- ۵- ۶- ۷ | ۴ |
| خودکنترلی | ۱۰ | ۸- ۱۰- ۱۱- ۱۲- ۱۴- ۱۵- ۱۶- ۱۷ | ۹- ۱۳ |
| واقع‌گرایی | ۸ | ۱۸- ۱۹- ۲۱- ۲۲- ۲۳- ۲۴- ۲۵ | ۲۰ |
| احساس تعهد | ۲۱ | ۲۶- ۲۷- ۲۸- ۲۹- ۳۱- ۳۲- ۳۴- ۳۵- ۳۶- ۳۷- ۳۸- ۳۹- ۴۰- ۴۱- ۴۲- ۴۳- ۴۴- ۴۵- ۴۶- ۴۷- ۴۸- ۴۹ | ۳۰- ۳۳ |
| خودکارآمدی | ۱۴ | ۵۱- ۵۲- ۵۳- ۵۴- ۵۵- ۵۶- ۵۷- ۵۸- ۵۹- ۶۰- ۶۱- ۶۲- ۶۳ | ۵۰ |
جدول۵: ضریب پایایی مقیاس مسئولیت‌پذیری و مولفه‌های آن (۲۴۰n=)
| آلفای کرونباخ | مولفه‌ها |
| ۶۱/۰ | احساس ارزشمندی |
| ۶۷/۰ | خودکنترلی |
| ۵۲/۰ | واقع‌گرایی |
| ۸۲/۰ | احساس تعهد |
| ۷۵/۰ | خودکارآمدی |
| ۹۱/۰ |
کل |
[۱] . Cant
[۲] . Gllasser
بسمه تعالی
این آزمون دارای فهرستی از طرز فکرها و باورهای مختلف است که به صورت اظهار نظرهایی در قالب جملات ذیل آمده است. این جملات را به دقت بخوانید و با توجه به شرایط فعلی و اوضاع و احوال روحی و روانی خود در حال حاضر مشخص کنید که میزان موافقت یا مخالفت شما با هر یک از آن ها به چه میزان است. توجه داشته باشید که باید برحسب آن چه واقعا در حال حاضر هستید و اعتقاد دارید و عمل می کنید نه آن چه که تصور می کنید باید معتقد باشید یا این که در آینده خواهید بود، پاسخ دهید. از همکاری شما سپاسگزاریم.
سن : جنس: وضعیت تاهل: تحصیلات : تاریخ اجرای آزمون :
| گویه ها | کاملا مخالف | مخالف | تاحدی موافق | موافق | کاملا موافق |
| ۱– انسان نباید چیزی مصرف کند که از خود بی‌خود شود. | |||||
| ۲– یادگیری من در مدرسه خوب بود. | |||||
| ۳ – هیچ موقع از قانون شکنی و انجام کارهایی که نباید انجام شود، لذت نمی‌برم. | |||||
| ۴ – قوانین دست و پا گیرند و پایبندی به آن‌ها لزومی ندارد. | |||||
| ۵ – موفقیت‌های ما به تلاش‌های ما بستگی دارد. | |||||
| ۶ – در دوران مدرسه مورد اعتماد مسئولین مدرسه بودم. | |||||
| ۷ – محبت و علاقه متقابلی بین من با دبیران و کادر مدرسه‌ام وجود داشت. | |||||
| ۸ – تاکنون کسی به من نگفته که آدم عصبانی مزاجی هستم. | |||||
| ۹ – بعضی مواقع دلم می‌خواهد اسباب و اثاثیه را خرد کرده و بشکنم. | |||||
| ۱۰ – به چیزهایی فکر نمی‌کنم که از گفتن آن‌ها شرم دارم. |